Page 30 - راهبردهای نوین بانکداری شماره چهار

‫ماهنامه اختصاصی حوزه اقتصادی ‪ -‬شماره چهارم‬ ‫‪30‬‬

‫روابط اقتصادی ایران و شوروی در دوره پهلوی دوم‬
‫در آیینه اسناد منتشر نشده فارسی‬

‫سیاست ناسیونالیسم مثبت بر روابط ایران و شوروی‪،‬‬ ‫جزئیات خسارات وارده شوروی به ایران را آشکار م ‪‎‬یکند‪ .‬یا‬ ‫*دکتر کیمیا زارع‬
‫مسائل مرزی و مالی بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی و‬ ‫لحن نام ‏‌هها و یا مراودات مکتوب م ‪‎‬یتواند گر‌هگشای میزان و‬
‫نارضایتی شوروی از عضویت ایران در پیمان بغداد و سپس‬ ‫عمق کدورت و یا دوستی در روابط دو کشور باشد‪ .‬امتیاز این‬ ‫*دکترایتاریخ‪،‬گرایش‬
‫پژوهش در حالت کلی ارائه سند برای هر مبحث و شفافیت‬ ‫مطالعاتایرانمعاصر‬
‫انقلاب سفید شاه بررسی شده‌است‪.‬‬ ‫در کار است با تأکید بر این که برخی از اسناد تا کنون در‬
‫در فصل چهارم روابط سیاسی اقتصادی ایران و شوروی‬ ‫کتاب «روابط سیاسی‪-‬اقتصادی ایران و شوروی در دوره‬
‫‪1342-1357‬ش(‪1979-1963‬م) و ذیل این فصل زمینه‬ ‫تحقیقات و مطالعات پیشین ب ‌هکار برده نشده است‪.‬‬ ‫پهلوی دوم» (بر اساس اسناد منتشر نشده مراکز فارسی)‬
‫تاریخی ـ سیاسی ایران در اوایل دهه ‪1340‬ش(‪1960‬م) و‬ ‫بنابراین با توجه به خلأ پژوهشی مبنی بر سیاست خارجی‬ ‫نوشته خانم دکتر «کیمیا زارع»‪ ،‬دان ‌شآموخته دکترای تاریخ‬
‫تأثیر سیاست مستقل ملی شاه بر روابط ایران و شوروی و‬ ‫ایران و شوروی در تمام سا ‌لهای دوران پهلوی دوم یعنی سال‬ ‫گرایش مطالعات ایران از دانشگاه خلی ‌جفارس بوشهر است‪.‬‬
‫مسافرت محمدرضا شاه و تأثیر آن در بهبود روابط دو کشور‪،‬‬ ‫‪ 1320‬تا ‪ 1357‬و بر اساس اسناد فارسی داخلی‪ ،‬پژوهشگر‬ ‫این کتاب به بررسی روابط ایران و شوروی در دوره پهلوی‬
‫سپس همکار ‪‎‬یهای اقتصادی و بازرگانی و همکاری‪‎‬های‬ ‫سعی کرده برای تکمیل یافت ‌‌ههای پیشین با مراجعه به مراکز‬ ‫دوم پرداخت ‌هاست‪ .‬بدین منظور روابط به سه دوره زمانی‬
‫فرهنگی ایران و شوروی مطرح شده است‪ .‬پایا ‌نبخش کتاب‬ ‫اسناد همچون مرکز اسناد وزارت امور خارجه‪ ،‬سازمان اسناد‬ ‫‪1320- 1332‬؛ ‪ 1332 -1342‬و ‪ 1357-1342‬تقسی ‌مبندی‬
‫نیز به سخن پایانی‪ ،‬جم ‪‎‬عبندی و نتیج ‌هگیری اختصاص‬ ‫ملی و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی‪ ،‬پژوهشی منسجم‬ ‫شده‌است‪ .‬آ ‌نچه در این پژوهش مورد تأکید بوده و جنبه‬
‫ارائه کرده و روابط دو کشور را در مقطع زمانی مذکور پوشش‬ ‫نوآورانه آن محسوب م ‪‎‬یشود‪ ،‬مطالعه اسنادی روابط ایران‬
‫یافته است‪.‬‬ ‫و شوروی در دوره ‪ 37‬ساله پهلوی دوم در قالب رویکرد‬
‫نویسنده بر این باور است که کتاب را بر اساس اسناد‬ ‫آن‌چه در این پژوهش‬ ‫سیستمی است‪ .‬نکت ‌‌های که در پژوه ‪‎‬شهای پیشین وجود‬
‫منتشر نشده مراکز فارسی (ایرانی) نوشته است‪ .‬کتاب‬ ‫مورد تأکید بوده و جنبه نوآورانه آن‬
‫«روابط سیاسی و اقتصادی ایران و شوروی در دوره پهلوی‬ ‫محسوب م ‪‎‬یشود‪ ،‬مطالعه اسنادی‬ ‫ندارد‪.‬‬
‫دوم» (بر اساس اسناد منتشر نشده مراکز فارسی) در ‪290‬‬ ‫روابط ایران و شوروی در دوره ‪ 37‬ساله‬ ‫مطالعات پیشین گرچه روابط ایران و شوروی را در‬
‫صفحه در سال ‪ ،1398‬شمارگان هزار نسخه و بهای ‪ 60‬هزار‬ ‫پهلوی دوم در قالب رویکرد سیستمی‬ ‫دوران پهلوی دوم مورد مطالعه قرار داد‌‏هاند‪ ،‬اما هیچ یک از‬
‫است‪ .‬نکت ‌ه‌ای که در پژوه ‪‎‬شهای‬ ‫مطالعات گذشته این مقطع زمانی را به طور کامل بر اساس‬
‫تومان از سوی انتشارات منشور سمیر منتشر شده است‪.‬‬ ‫اسناد منتشر نشده فارسی در داخل ایران مورد مطالعه قرار‬
‫پیشین وجود ندارد‬ ‫نداد‌‌هاند‪ .‬نکته دیگر ای ‌ناست رویکرد سیستمی به روابط‬
‫همکاری‌های اقتصادی ایران و شوروی در دوره‬ ‫ایران و شوروی ه ‌مزمان با مطالعه اسنادی در مطالعات‬
‫پهلوی دوم‬ ‫دهد‪.‬‬ ‫پیشین وجود نداشته‌است و این باعث تمایز این کار با‬
‫این پژوهش در چهار فصل تنظیم شده است‪ .‬فصل اول‬
‫در سا ‌لهایی که محمدرضا به تحکیم قدرتش در داخل‬ ‫به بررسی متغیرهای تأثیرگذار بر روابط ایران و شوروی (‪-57‬‬ ‫پژوه ‌ش‌های پیشین شد‌هاست‪.‬‬
‫م ‌یپرداخت‪ ،‬روابط حسن ‌های میان دو کشور ایران و روسیه‬ ‫از نقاط قوت این کتاب با توجه به اسناد جدید‪ ،‬باعث‬
‫وجود داشت و رو ‌سها دست دوستی به سوی ایران دراز‬ ‫‪1320‬ش) و (‪1979-1941‬م) مورد مطالعه قرار گرفته‌است‪.‬‬ ‫ایجاد شفافیت در تحلیل فراز و نشیب روابط ایران و شوروی‬
‫کرد‌هبودند‪ .‬از سال ‪ 1342‬به بعد روابط ایران و شوروی از‬ ‫در فصل دوم نیز روابط سیاسی و اقتصادی ایران و شوروی‬ ‫شد‌هاست به این صورت که استناد به این اسناد گویای‬
‫بعد همکار ‌یهای بازرگانی فراتر رفت و زمین ‌ههای اقتصادی‪،‬‬ ‫(‪1320-1332‬ش)‪1953-1941( ،‬م) و ذیل آن مواردی مانند‬ ‫آ ‌ناست که در این پژوهش غر ‌ضورزی شخصی در تحلیل‬
‫فنی و فرهنگی را دربر گرفت‪ .‬مزرهای دو کشور «مرزهای‬ ‫بستر تاریخی روابط ایران و شوروی در دوران اولیه حکومت‬ ‫روابط ایران و شوروی نقشی نداشت ‌هاست‪ ،‬زیرا برای صحت و‬
‫صلح و دوستی» لقب گرفت و حجم تجارت خارجی از ‪32‬‬ ‫پهلوی دوم‪ ،‬تأثیر معاهدات در روابط سیاسی و اقتصادی‬ ‫اعتبار هر استدلالی در بررسی روابط ایران و شوروی‪ ،‬سندی‬
‫میلیون دلار در سال ‪1963(1342‬م) به ‪ 85‬میلیون دلار در‬ ‫ایران و شوروی (‪ )20-32‬تأثیر حزب توده در روابط سیاسی‬
‫سال ‪1348‬ش(‪1969‬م) رسید‪ .‬اما بدون تردید مه ‌مترین‬ ‫و اقتصادی ایران و شوروی؛ نفت شمال و تأثیر آن بر روابط‬ ‫تاریخی ارائه شده است‪.‬‬
‫توافقنام ‌های که میان دو کشور در دوره پهلوی دوم به امضاء‬ ‫ایران و شوروی و تأثیر ملی شدن صنعت نفت بر روابط ایران‬ ‫ه ‌مچنین اسناد یافت شده گرچه برای اثبات و صحت‬
‫رسید‪ ،‬موافق ‌تنامه همکاری اقتصادی و فنی برای ساخت‬ ‫یافت ‌‌ههای پیشین است‪ ،‬اما بر اعتبار تاریخی این یافت ‌هها‬
‫کارخانه ذوب آهن بود که در خرداد ‪ 1344‬ش(‪1965‬م) در‬ ‫و شوروی و کودتای ‪ 28‬مرداد مورد بررسی قرار گرفته‌است‪.‬‬ ‫افزود‌هاست‪ .‬به علاوه این که اسناد جدید اطلاعاتی بدیع به‬
‫مسکو به امضاء رسید‪ .‬بدین ترتیب روابط دو کشور وارد فاز‬ ‫فصل سوم روابط سیاسی اقتصادی ایران و شوروی‬ ‫خواننده ارائه م ‪‎‬یدهد تا با مشاهده برخی از این اسناد به‬
‫جدیدی شد که سیاس ‌تمداران در اتحاد جماهیر شوروی را‬ ‫‪1332-1342‬ش(‪1963-1953‬م) و ذیل آن مواردی هم‌چون‬
‫بر آن داشت تا با احتیاط خاصی تحولات ایران را بنگرند‪.‬‬ ‫زمینه تاریخی روابط ایران و شوروی در اوایل دهه‪30‬؛ تأثیر‬ ‫برخی جزئیات در روابط دو کشور پ ‌یبرد‪.‬‬
‫به عنوان مثال برخی از اسناد در زمان جنگ جهانی دوم‬