یک استاد اقتصاد در مورد روندهای فعلی در اقتصاد ایران گفت: باید شرکتهای سهامی عام جدید برای پروژه‌های توسعه‌ای تاسیس کنیم تا مردم بتوانند به طور مستقیم منابع مالی خود را در اختیار طرح‌ها قرار دهند.
به گزارش راهبرد بانک، به نقل از خبرگزاری فارس، یکی از اصلی‌ترین مشکلات اقتصادی کشور در دهه‌های گذشته که در سال‌های اخیر با گسترش تحریم‌ها به شدت خود را نشان داده است، وابستگی اقتصاد ایران به نفت بوده است. این وابستگی در دهه گذشته به قدری افزایش یافت که بسیاری از رخدادهای اقتصادی در کشور را تحت تاثیر قیمت و میزان فروش آن قرار گرفت. اما در سوی مقابل، عدم توانایی بانک مرکزی در اجرای سیاست های پولی متناسب با وضعیت اقتصادی کشور، رشد نقدینگی را در کشور به صورت سرسام آوری گسترش داد.
همین سیل نقدینگی به همه بازارهای دارایی سرک می‌کشید و وضعیت این بازارها را به شدت ملتهب می‌کرد. اخبار منتشر شده در مورد رشد قیمت‌ها در بازارهای مسکن، خودرو، طلا، ارز، مواد غذایی و بهداشتی و سایر بازارها از همین موضوع نشات گرفته بود. عدم توانایی دولت ها در مدیریت این موضوع مشکلات فراوان اقتصادی را برای کشور ایجاد کرده است.
بهمن آرمان، استاد اقتصاد و کارشناس مسائل اقتصادی ایران در این زمینه معتقد است: ما در ایران در طول این سال‌ها به این درک نرسیده‌ایم که تفاوت بین پول و شبه پول ایجاد کنیم. برای همین سپردههای مدت دار مردم نزد سیستم بانکی در هر لحظه میتواند تبدیل به پول نقد شود و این پول نقد هم به عنوان پول داغ و پر فشار در ادبیات اقتصادی شناخته می شود. همین مساله سبب شده است در ایران در مواقعی که ما شاهد افزایش قیمت ارزها بوده ایم، در همان موقع شاهد شکل گیری بازار سیاه در بازارهایی مانند مسکن، خودرو،موبایل ، سکه، دلار و بورس بودیم.
در همین زمان‌ها مشاهده کردیم که مردم با مراجعه به بانک‌ها سپردههای مدت دار خودشان را تبدیل به پول نقد کردند تا از ورود به این بازارها جا نمانند.
در ادامه بخش نخست گفت و گو با بهمن آرمان را می‌خوانید:
خبرنگار: با توجه به تورم ساختاری که در اقتصاد ایران وجود دارد و یکی از مهم ترین دلایل رشد تورم در کشور، کسری بودجه دولت است، به عنوان اولین سوال بفرمایید، تورم و کسری بودجه از چه ناحیه‌ای بر روی هم تاثیرگذار هستند؟
آرمان: در اقتصادهای امروز و بین اکثریت اقتصاددانان جهان این مساله مورد پذیرش قرار گرفته است که درصدی از تولید ناخالص داخلی یک کشور مجاز است که به عنوان کسری بودجه شناخته شود. مثلا در اتحادیه اروپا که شامل ۲۷ کشور است، کشورها موظف هستند، دستورالعمل‌‌های لازم برای کنترل کسری بودجه دولت‌های خود را رعایت کنند و در صورتی کشورهای عضو این اتحادیه از درصد از پیش تعیین شده جهت میزان کسری بودجه، فراتر بروند، به آنها اخطار داده میشود. به همین خاطر است که به طور سنتی و تاریخی سه کشور اسپانیا و یونان و ایتالیا همواره از حد نصاب تعیین شده فراتر رفته‌اند و به همین خاطر به آنها علاوه بر اخطارهای لازم، آن کشورها مجبور شده‌اند که میزان کسری بودجه خود را به اندازه ای برسانند که توسط قوانین اجرایی کمیته اقتصادی اتحادیه اروپا تعیین شده بود.
* در ایران تفاوتی بین پول و شبه پول وجود ندارد
خبرنگار: کمیته اقتصادی اتحادیه اروپا به چه دلیل این درصد را تعیین میکند؟ این کسری بودجه چه مشکلات اقتصادی را برای این کشورها در صورت رد کردن این درصد، ایجاد میکند؟
آرمان: کسری بودجه یکی از عوامل موثر در نرخ تورم است. البته این موضوع برای کشورهایی است که در شرایط عادی باشند. البته دولت آمریکا بدهکارترین دولت جهان است؛ ولی با اعمال سیاست‌های اقتصادی مناسب توانسته نرخ تورم را کنترل کند. به عبارت دیگر، کسری بودجه همیشه به معنای نرخ تورم بالا نیست. در ایران به علت سوء مدیریت و ضعف مدیریت و عدم درک ابتدایی‌ترین مبانی علم اقتصاد شاهد بودیم که در دهه های گذشته، دولت ها حتی به پایه‌ای ترین و ابتدایی ترین اصول علم اقتصاد نیز پایبند نبوده‌اند و آن را درک نکرده‌اند. به طور مثال در اقتصاد یک پول داریم که به آن پول نقد می‌گویند و شامل پول نقدی است که در دست مردم است و در حساب‌های جاری نگهداری میشود. وجه دیگر پول را شبه پول می‌گویند. اوراق بهادار و اوراق قرضه و اوراق بدهی و سپردههای مدت دار مردم یا نهادها در نزد بانک ها شبه پول گفته میشود. این شبه پول در اقتصاد نسبت به پول نقد از قدرت تورم زایی بسیار کمتری برخوردار است. دولتها اصولا در تلاش هستند تا سهم شبه پول را به همین دلیل تورم‌زایی بسیار کمتر در اقتصاد افزایش دهند. ولی در ایران متاسفانه پس از ربوی شناخته شدن اوراق قرضه عملا دولت ها از یک ابزار کارامد محروم شدند.
* اوراق دولتی فروخته شده در اقتصاد باید بلندمدت باشد
خبرنگار: در ادبیات اقتصادی این اوراق که توسط دولت منتشر شده و توسط بانک مرکزی برای کنترل حجم نقدینگی خرید و فروش می شود، چگونه میتواند نقدینگی در اقتصاد را مدیریت و کنترل کند؟
آرمان: در علم اقتصاد در دروس ابتدایی عنوان میکنند که اوراق قرضه دولتی همانند یک اسفنج است که برای کنترل نقدینگی به کار گرفته می شود. به این صورت که در زمانی که نقدینگی در بازار زیاد است، دولت با انتشار اوراق قرضه که معمولا اوراق بلند مدت یعنی از ۱۰ تا ۳۰ سال هستند، این کار را انجام می‌دهند. به طور مثال قیمت اوراق قرضه ۳۰ ساله منتشره توسط دولت امریکا یا وزارت خزانه داری یا فدرال رزرو که بانک مرکزی آمریکا است، به عنوان یکی از عوامل شناسایی دوره رونق و رکود در بورس نیویورک شناخته می شود. بورس نیویورک تنها بورسی در جهان است که ارزش سهام و اوراق بهادار پذیرفته شده در آن حتی از تولید ناخالص داخلی امریکا بیشتر است. به عنوان نمونه ارزش تولید ناخالص داخلی آمریکا تقریبا ۲۱.۵ تریلیون دلار است، در حالی که ارزش روز بورس نیویورک رقمی بالاتر از ۳۳ تریلیون دلار است. این مسئله ای است که در هیچ جای دنیا مشاهده نمی‌شود و دلیل آن اعتبار بالای بورس نیویورک است که شرکت‌ها علاوه بر اینکه در بورس‌های دیگر پذیرفته شده‌اند، ولی برای بالا بردن درجه اعتباری خودشان تلاش زیادی میکنند که سهامشان در بورس نیویورک هم پذیرفته شود.
* دولتها برای کنترل اقتصاد و بازار پول از اوراق کمترین استفاده را می‌برند
خبرنگار: شما در مورد پول و شبه پول صحبت کردید. چرا در ایران تفاوتی بین این دو مفهوم قائل نمی‌شویم؟
آرمان: بنابراین ما در ایران در طول این سال ها به این درک نرسیده‌ایم که تفاوت بین پول و شبه پول ایجاد کنیم. برای همین سپردههای مدت دار مردم نزد سیستم بانکی در هر لحظه می تواند تبدیل به پول نقد شود و این پول نقد هم به عنوان پول داغ (پولی که در شرایط تورمی باید سریع خرج و تبدیل شود) hot money یا پول داغ و پر فشار در ادبیات اقتصادی شناخته میشود. همین مساله سبب شده است در ایران در مواقعی که ما شاهد افزایش قیمت ارزها بوده‌ایم، در همان موقع شاهد شکل گیری بازار سیاه در بازارهایی مانند مسکن و خودرو و موبایل و سکه و… بودیم.
در همین زمان‌ها مشاهده کردیم که مردم با مراجعه به بانک‌ها سپرده های مدت دار خودشان را تبدیل به پول نقد کردند تا از ورود به این بازارها جا نمانند. در حالی که چنین چیزی در هیچ جای جهان رخ نمی‌دهد و سپرده های مدت دار به عنوان اوراق بهادار تلقی می شوند و تنها در بازار ثانویه که بورس نام دارد، مورد معامله قرار می‌گیرند. یعنی یکی از دلایل بالا بودن نرخ تورم در ایران در طول دهه‌های گذشته علی رغم اینکه هر دولتی بر سر کار آمده متاثر از عدم درک این واقعیت بوده است که میتواند با اوراق بهادار، اقتصاد را کنترل کند، لطمات زیادی به اقتصاد کشور زده و دولت ها هیچ گاه قادر به استفاده از این ابزار برای کنترل نقدینگی و در نهایت نرخ تورم نبوده‌اند.
* انتشار اوراق بدهی توسط دولت برای جبران هزینههای جاری اشتباه بزرگی است
خبرنگار: در سال‌های گذشته اوراق بدهی دولتی که با تضمین بانک مرکزی بوده است، در بورس فروخته شده است. این اوراق هم برای کنترل نقدینگی و جبران کسری بودجه دولت فروخته شده است. آیا این اوراق توانسته است، به عنوان ابزار سیاست پولی برای کشور کارآیی داشته باشد؟
آرمان: اوراق بدهی تا حدود زیادی مشکل کسری بودجه جاری دولت را حل کرده است. ولی مسئله سپردههای مدت دار بانکی که رقم بیشتری هستند و به عنوان یک ابزار خطرناک در اقتصاد ایران عمل میکنند، رقم بسیار بالاتری از اوراق بدهی هستند که دولت منتشر میکند. ضمن اینکه اوراق بدهی منتشر شده توسط دولت، برخلاف سایر کشورها نه برای تنظیم نقدینگی موجود در جامعه که برای تامین کسری بودجه دولتها آن هم برای تامین هزینههای جاری آنها منتشر و فروخته میشود. اگر اوراق بدهی را دولتها برای انجام پروژه‌های زیربنایی منتشر می‌کردند، مشکلی ایجاد نمی‌شد و می‌توانست به عنوان یک ابزار سیاست پولی برای اقتصاد در شرایط رکود و تورم مفید باشد. زیرا آن بدهی تبدیل به یک دارایی زاینده می‌‌شد؛ در حالی که انتشار اوراق بدهی در وضعیت فعلی صرفا برای تامین کسری بودجه دولت آن هم برای هزینههای جاری بوده و استفاده درستی از آن در اقتصاد ایران نشده است. به طور کلی ضعف بنگاه‌‌های دولتی ناشی از کاهش بودجههای عمرانی و افزایش هزینه های جاری دولت در سال‌های گذشته بوده است. چرا که افزایش هزینههای جاری دولتها، تحقق میزان بودجه عمرانی مصوب شده را د‌‌چار اخلال کرده است. در همین راستا تکاپوی دولت برای انتشار اوراق را باید به فال نیک گرفت، زیرا اجرای این سیاست را می‌توان از نمونه فعالیت‌‌های اساسی دولت بر شمرد؛ ولی اشکال اساسی نوع استفاده از آن است که شدیدا تورم زاست.
* دولت آینده بورس را از حالت سوداگرانه فعلی خارج کند
خبرنگار: با توجه به اینکه دولت جدید تا چند روز آینده بر سر کار می‌آید، به نظر شما راهکاری که بتواند برای حل این مشکل در کوتاه مدت و در چند ماه ابتدایی اجرایی کند تا بتواند کسری بودجه و تورم را کنترل کند، چیست؟
آرمان: فکر می‌کنم با توجه به صحبت های رییس جمهور منتخب در مصاحبه مطبوعاتی که پس از انتخابات برگزار کردند، ایشان چند مورد را اولویت های اصلی اقتصاد کشور مد نظر داشتند. یکی از اولین اولویت های آقای رئیسی، ایجاد اشتغال بود. اولویت بعدی وی، ایجاد بیش از یک و نیم میلیون واحد مسکونی در سال بود و مطلب نهایی که به بحث ما بر مربوط میشود، مساله کاهش نرخ تورم و جلوگیری از کوچک شدن هر روز سفره‌های مردم بوده است. پیشنهاد من به تیم اقتصادی و یا مشاوران اقتصادی رییس جمهور این است که بورس را از حالت فعلی که به محلی برای سوداگری مالی تبدیل شده است و به یکی از مراکز فساد مالی گسترده دولت تبدیل شده است که توسط برخی رسانه ها در خصوص رفتار اشتباه دولت در سال گذشته افشاگری‌های گسترده ای صورت گرفت را با تغییر و تحول جدی مواجه می کردم. ایشان عنوان کردند، می‌خواهیم بورس را تعمیق ببخشیم و منظورشان به طور مستقیم این بود که ما شرکتهای سهامی عام جدید برای پروژه‌های توسعه‌ای تاسیس کنیم و مردم بتوانند به طور مستقیم منابع مالی خود را در اختیار پروژه‌های توسعه‌ای قرار بدهند.
* صندوق پروژه‌ها به توسعه کشور کمک زیادی میکند
خبرنگار: آیا تشکیل این شرکتهای سهامی عام پروژه محور (صندوق پروژه یا شرکت پروژه) میتواند راهکاری برای حل مشکلات فعلی کشور در حوزه‌های عمرانی باشد تا بتوانیم از این وضعیت که تقریبا در اقتصاد ایران پروژه‌های عمرانی به سمت تعطیلی رفته اند، نجات پیدا کنیم؟
آرمان: تشکیل این شرکتهای سهامی عام پروژه محور میتواند به بخش توسعه کمک شایان توجهی کند. این امر راهکار فوری است که دولت به احتمال قوی در برنامه‌های خود خواهد داشت. دلیل این مساله هم آن است که اگر تحریم ها برداشته شود و دولت آینده بتواند برجام را اجرایی کند، ایران میتواند ۴ میلیون بشکه نفت در روز تولید کند و در صورتی که بتواند از آن میزان تولید شده، حدود ۲.۵ میلیون بشکه صادر کند و روزی ۱۲۰ میلیون دلار ارز به صورت نقد به اقتصاد ایران وارد شود، ممکن است برخی از مشکلات اقتصادی کشور حل شود. اما با بزرگ شدن بیش از حد دولت و رشد فزاینده هزینههای جاری آن چیزی برای بودجههای عمرانی باقی نمی‌ماند؛ به عبارت دیگر، اینکه انتظار داشته باشیم، با افزایش صادرات نفت خام، قیمت ارز پایین بیاید و یا بودجه عمرانی افزایش پیدا خواهد کرد، از نظر علمی، کاملا مردود است. این مشکل را هم آقای رییسی به طور مشخص اشاره کردند و در نهایت راه حل خود را در این زمینه نیز عنوان کردند.