۱۵ راهکار مدیریتی و اجرایی مقابله با گردوغبار/ نخستین گام کنترل طوفان‌ گردوغبار چیست؟

به گزارش راهبرد بانک، بر اساس گزارش کنوانسیون مقابله با بیابانزایی سازمان ملل متحد هر ساله تحت تاثیر طوفان های گردوغبار سالانه بالغ بر ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ میلیون تن خاک در سطح جهان منتشر و جابجا می شود. این پدیده اتمسفری در هر منطقه دارای فرایند خاص بوده و در طول دهه های اخیر در اغلب نقاط جهان روند افزایشی داشته است. کشور ایران نیز از این پدیده در جهان مستثنی نبوده و هرساله استان های مختلف کشور درگیر این پدیده زیست محیطی شده اند.

بیشتر بخوانید

• خسارت ۳هزار میلیارد تومانی سالانه ریزگردها به اقتصاد کشور/ راهکار مقابله با ریزگردها چیست؟
• «معجزه آبخیزداری»|توسعه باغات روی اراضی شیبدار؛ عرصه مهم دانش بنیان کشاورزی
• «معجزه آبخیزداری»|تغییر کاربری زمین های کشاورزی؛ عامل ایجاد بحران های زیست محیطی
• «معجزه آبخیزداری»|سدهای زیرزمینی، راهکاری دانش‌بنیان و ارزان برای تأمین آب شرب
• «معجزه آبخیزداری»| ۳۵ میلیون هکتار؛ وسعت مناطق غبارخیز ایران/ علت اساسی پدیده گردوغبار چیست؟
• «معجزه آبخیزداری»|تأمین ۷۰درصدی آب استان تهران از منابع آب زیرزمینی/ مناطق بحرانی فرونشست در تهران کجاست؟

بررسی ها نشان می دهد علل و عوامل مختلفی در تشدید طوفان های گردوغبار در کشور دخیل هستند که این عوامل عبارت است از:

1. خشسکسالی دراز مدت

ایران در منطقه ای قرار داد که متوسط دریافت بارش سالانه آن حدود ۲۵۰ میلیمتر در سال است بر این اساس کل دریافت سالانه بر اساس متوسط درازمدت با احتساب آمار ۲۰ سال اخیر به میزان ۴۳۰ میلیارد متر مکعب رسیده است. بررسی آمار ۴۵ ساله نشان می دهد که در یک دوره خشکسالی حاد در دهه ۴۰ میزان دریافت بارش کشور در یک سال به کمتر از ۲۰۰ میلیارد متر مکعب تنزل کرده است در حالی که در یک ترسالی در دهه ۵۰، کل دریافت بارش به حدود ۵۸۰ میلیارد متر مکعب نیز رسیده است ملاحظه می گردد که تناوب ترسالی و خشکسالی در ایران یک پدیده کاملا طبیعی و از خصوصیات اقلیم است. متاسفانه در ۲۳ سال اخیر میزان دریافت بارش سالانه در کشور به شدت کاهش پیدا کرده به طوری که در ۱۵ سال اخیر دریافت کل بارش تقریبا در حد سطح متوسط بوده است. طبیعی است که این میزان کاهش در طول یک بازه دراز مدت، اثرات مستقیم و غیرمستقیمی بر شرایط زمینی دارد که تشدید طوفان های گردوغبار را به دنبال داشته است.

۲- مدیریت ناپایدار منابع آب

یکی از دلایل عمده طوفان های گردوغبار، مدیریت ناپایدار منابع آب بخصوص آب زیرزمینی در کشور است؛ در نگاه علمی نوین و رایج برنامه بهره برداری از آب سطحی بر اساس متوسط درازمدت تنظیم می گردد و گفته می شودکه بهره برداری از آب زیرزمینی تا میزان ۷۰ درصد تغذیه نیز صورت می گیرد. در حالی که در شرایط اقلیم خاص این منطقه، عدم توجه به میزان کسری دریافتی هر سال و عدم اعمال سیاست های صرفه جویی متناسب با کاهش دریافت سالانه می تواند منجر به وقوع بحران های شدید آبی شود که امروزه شاهد وقوع برخی از آنها در کشور هستیم. شاید نیاز به استدلال نباشد که نگاه یک سویه به مدیریت منابع آب و توجه صرف به مدیریت آب های سطحی و توسعه بهره برداری از منابع آب زیرزمینی، باعث گردیده است که کشور امروزه شاهد رشد فزاینده کاهش سطح آب زیرزمینی، کاهش رطوبت زمین و از بین رفتن پوشش گیاهی و رشد سریع وسعت مناطق تولید کننده گردوغبار باشد.

یکی دیگر از مواردی که شدت وقوع طوفان های گردوغبار را در منطقه تشدید کرده است عدم توجه به حقابه های تالاب های بزرگ است. این مساله که در نوع خود یک سوء مدیریت ناشی از مسائل پیچیده سیاسی و فرهنگی در منطقه است، در هر دو بخش غرب و شرق کشور مشکلات متعددی را در مقوله تشدید طوفان های گردوغبار ایجاد نموده است. متاسفانه یکی دیگر از موارد سوء مدیریت و یا مدیریت یک سویه منابع آب بدون توجه حقابه پایین دست، کاهش شدید منابع آب شیرین در دو رودخانه مهم دجله و فرات است. در فاصله سال های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ مجموع آب شیرین دو رودخانه دجله و فرات بیش از ۱۱۴ کیلومتر مکعب کاه داشته است که این رقم کاشه پس از هندوستان دومین کاهش بزرگ منابع آب شیرین جهان محسوب می شود.

۳- افزایش فشار بر منابع طبیعی

یکی از اثرات مشخص کاهش میزان بارش و عدم تغذیه مناسب ذخایر آبی، کاهش تدریجی پوشش گیاهی و افزایش فقر مراتع است. متاسفانه در شرایط کم آبی و کاهش بارش ها نه تنها پوشش گیاهی در عرصه های منابع طبیعی رو به کاهش می رود، بلکه به دلیل عدم اعمال برنامه های کاهش برداشت و ثابت ماندن میزان استفاده از منابع به خصوص آب و پوشش گیاهی مراتع و حتی افزایش مصرف به دلیل افزایش تقاضای ناشی از افزایش جمعیت، مهاجرت روستاییان و تغییر الگوی مصرف، فشار بر منابع طبیعی به شدت افزایش پیدا می کند این فشار چند برابر به منابع طبیعی که متاسفانه امروز در اغلب نقاط کشور شاهد آن هستیم، موجب از دست رفتن سریع پوشش گیاهی زمین، بهم خوردگی خاک سطحی و تولید طوفان های گردوغبار می شود.

راهکارهای مدیریتی و اجرایی مقابله به طوفان های گردوغبار

به طور کلی راهکارهای مقابله با پدیده گردوغبار به دو دسته راهکارهای مدیریتی و اجرایی تقسیم می شود. راهکارهای مدیریتی عبارت است از:

1. توسعه روش های آبیاری کم مصرف
2. ترویج رقم های زراعی با مصرف کم و مقاوم به خشکی
3. نظارت مستمر بر میزان آب قابل تخصیص به کشاورزی در هر دشت و تدوین برنامه نظارت فصلی و برخط و برنامه های مدیریت مصرف
4. آموزش و فرهنگ سازی به منظور افزایش سطح آگاهی و مشارکت مستقیم مردم در مدیریت منابع آب در واحد دشت و حوزه های فرعی
5. توسعه اجرای طرح های آبخیزداری در آبخیزهای بالادست به منظور استحصال آب و افزایش ظرفیت نگهداری آب در زمین و کسر سهم تبخیر در حوزه میانی و پایین دست.
6. اجرای طرح های آبخوانداری و سدهای زیرزمینی جهت نگهداشت آب در پروفیل خاک و آبرفت با توجه ویژه به حقابه تالاب ها و آبگیرهای پایین دست
7. استفاده از روش های نوین حفظ رطوبت در پروفیل خاک سطحی و استفاده از آن در ایجاد باغات دیم
8. تدوین روش های علمی مدیریت دام در مرتع با لحاظ ظرفیت چرا و حساسیت خاک های هر منطقه
9. استفاده از روش های نوین دام متمرکز و قرق زمین های حساس به فرسایش و تولید کننده گردوغبا

همچنین راهکارهای اجرایی نیز عبارت است از:

1. توجه به طرح های اجرایی مدیریت آب در فصول بارش جهت افزایش رطوبت زمین و ایجاد پوشش گیاهی
2. تنظیم سیستم های سازه ای رهاسازی حقابه تالاب ها و نظارت برخط اجرای آن
3. تنظیم مدیریت چرای ویژه متناسب با وضعیت هر سال آبی، جهت حفظ رطوبت و پوشش های یکساله ایجاد شده جهت حفظ استحکام خاک با جلوگیری از ورود دام به اراضی حساس
4. استفاده از مالچ های مختلف در تثبیت موقت زمین در فصول مرطوب
5. نهال کاری و کشت گیاهان مقاوم به گرما و باد با استفاده از توان جوامع محلی با تاکید بر استفاده از گونه های بومی
6. تهیه طرح های مشارکتی جهت استفاده از توان جوامع محلی در اجرای طرح های مدیریتی تدوین شده

در پایان ذکر این نکته حائز است نخستین گام در مقابله با پدیده گردوغبار اصلاح روش های مدیریتی آب به خصوص آب زیر زمینی و سایر منابع یک حوزه است که می تواند نقش موثری در کاهش شدت گردوغبار داشته باشد.