بازار سرمایه نماگری برای اقتصاد کشور است و تحولات و افت و خیزهای آن همواره نشانگر وضعیت کلان اقتصاد . در طول ۴۰ سالی که از انقلاب شکوهمند اسلامی می‌گذرد، شاهد پیشرفت‌های شگرفی در این بازار بوده‌ایم.
به گزارش راهبرد بانک،در ۴۰ سال گذشته، بازار سرمایه به دلیل مشکلات برونزای مختلفی همچون جنگ تحمیلی و تحریم‌های ظالمانه علیه کشورمان همواره چالش‌هایی داشته است، اما با وجود این چالش‌ها، مسئولین در مسیر تعالی این نماگر مهم اقتصادی گام برداشته‌اند و شاهد عبور از چالش‌های مختلفی در این حوزه بوده‌ایم.
بازار سرمایه پیش از انقلاب اسلامی
در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی، مطالعات اولیه بر روی بورس آغاز شد. در این سال، «ران لوترفلد» بلژیکی، اساسنامه داخلی بورس را پس از انجام مطالعات گسترده درباره تأسیس بورس در ایران تهیه و به مسؤولان ایرانی ارائه کرد. اما با توجه به شرایط آن زمان و شروع جنگ جهانی دوم و سایر مسائل داخلی کشور، موضوع بررسی و تأسیس بورس در ایران بیش از ۲۵ سال به تأخیر افتاد.
پس از ایجاد ثبات نسبی در کشور و در سال ۱۳۴۱، کمیسیونی در وزارت بازرگانی و با حضور نمایندگان وزارت دارایی، وزارت بازرگانی و بانک توسعه صنعت و معدن ایران تشکیل و موافقت‌نامه اولیه تأسیس بورس سهام در این کمیسیون تنظیم شد. در زمستان همان سال هیئتی از بورس بروکسل به سرپرستی دبیرکل این بورس برای مشارکت در راه‌اندازی بورس ایران به کشورمان دعوت شدند. اما در نهایت و پس از چهار سال، در سال ۱۳۴۵ قانون تشکیل بورس اوراق بهادار در مجلس تصویب و برای اجرا از سوی وزارت اقتصاد به بانک مرکزی ابلاغ شد.
در پانزدهم بهمن ماه سال ۱۳۴۶ و حدود یک سال بعد از ابلاغ قانون تشکیل بورس اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار تهران با انجام چند معادله بر روی سهام بانک توسعه صنعت و معدن که بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی و نفت پارس در آن تاریخ به شمار می‌رفت، به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد.متعاقب آن اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضه عباس آباد به بورس راه یافتند. در سال‌های اول مردم توجه زیادی به معامله در بورس نداشتند و به دلیل نبود فرهنگ بورس و وجود مشکلاتی در ارتباط با عملکرد شرکت‌های سهامی که در سال‌های دهه ۲۰ و ۳۰ وجود داشت استقبال مردم از بورس قابل توجه نبود.
در مجموع ۱۰ سال اول فعالیت بورس(از سال ۱۳۴۶ الی ۱۳۵۷) جمع معاملات بورس از حدود ۱۵۰ میلیارد ریال بالاتر نرفت که ۵۵ درصد آن مربوط به اوراق قرضه و ۴۵ درصد بقیه مربوط به سهام شرکت‌ها بود. به طور کلی می‌توان گفت که بورس در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی موفق نبود و یکی از دلایل آن متناسب نبودن بافت و ترکیب سهامداران شرکت‌های پذیرفته شده در بورس بوده است که اکثر آنها شرکت‌های خانوادگی بودند و مایل نبودند که سهام را در بورس عرضه کنند صرفاً وارد بورس شدند تا بتوانند از معافیت‌های مالیاتی استفاده کنند.
بازار سرمایه پس از انقلاب اسلامی
با وجود چالش‌های فراوان در سال‌های پس از انقلاب تحولات ارزشمندی در خصوص حل مشکلات بازار سرمایه در آن زمان از سوی مسئولین انجام شد، البته مشکلات مهمی همچون جنگ تحمیلی و تحریم‌ها ظالمانه سرعت رشد بازار سرمایه را کاهش داد اما به مدد مدیریت صحیح و خردمندانه، هرگز پیشرفت در این حوزه متوقف نشد.
ارزش معاملات در چهل سال اخیر
اگر بخواهیم به عملکرد بازار سرمایه در چهل سال اخیر اشاره کنیم، یکی از مهم‌ترین مواردی که باید اشاره کرد ارزش معاملات هر دهه در مقایسه با دهه‌های قبل است. از سال ۱۳۴۵ که قانون تأسیس بورس اوراق بهادار تصویب و از سال ۱۳۴۶ عملیاتی شد تا سال ۱۳۵۷ نشان می‌دهد مجموع ارزش معاملات، حدود ۱۵۰ میلیارد ریال بوده است. از ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۶۶ یعنی در دهه اول پس از انقلاب اسلامی، به دلیل مشکلات برونزای مهمی همچون جنگ تحمیلی علیه کشورمان، ارزش معاملات به ۴۵ میلیارد ریال کاهش پیدا کرد.
ولی پس از سال‌های جنگ، از سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۶ یعنی دهه دوم پس از انقلاب، ارزش معاملات به ۱۰۵۰۶ میلیارد ریال رسید که حدود ۲۳ هزار درصد رشد در ارزش معاملات را نشان می‌دهد. از سال ۱۳۷۷ تا سال ۱۳۸۶، که دهه سوم پس از انقلاب محسوب می‌شود، باز هم در مقایسه با قبل، ۵۳۲۲ درصد افزایش در ارزش معاملات داشته‌ایم و این رقم به بالغ بر ۵۶۹ هزار میلیارد ریال رسید.
از سال ۱۳۸۷ تا پایان ۱۳۹۶ یعنی دهه چهارم انقلاب، باز هم در مقایسه با دهه قبل، ۱۹۸۶ درصد افزایش در ارزش معاملات داشته‌ایم و ارزش معاملات در پایان این سال به ۱۱۸۸۲ میلیارد ریال رسید.
رقم شاخص در چهل سال اخیر
میزان شاخص کل بازار سرمایه هم در مقاطع زمانی، مختلف بوده است. شاخص کل از سال ۱۳۶۹ با معیار و واحد ۱۰۰ آغاز شد. این رقم در پایان سال ۱۳۷۶ به رقم ۴۱۰ واحد رسید، یعنی حدود ۳۱۰ درصد رشد در مقایسه با دهه قبل داشت. در پایان سال ۱۳۸۶، شاخص کل ۲۰۹۰ درصد رشد پیدا کرد و به حدود ۸۹۸۱ رسید. در پایان سال ۱۳۹۶ به میزان ۹۷۲ درصد در مقایسه با دهه قبل رشد داشت و در پایان این سال، شاخص کل از عدد ۱۰۰ در سال ۱۳۶۹ به عدد ۹۶۲۸۲ واحد رسید. در ده ماهه اخیر سال ۱۳۹۷ هم شاخص کل ما به ۱۶۵ هزار واحد رسیده است؛ یعنی رشد ۷۲ درصدی در مقایسه با دهه قبل از خود داشته است.
تعداد شرکت‌های پذیرفته شده
تعداد شرکت‌های پذیرفته‌شده در بازار سرمایه هم در چهل سال اخیر رشد قابل توجهی داشته است. در سال ۱۳۵۶ تعداد ۱۰۵ شرکت پذیرفته‌شده در بورس داشتیم که این تعداد در آخر دی‌ماه ۱۳۹۷ به ۵۹۴ شرکت پذیرفته‌شده رسیده است. این موضوع نشان‌دهنده استقبال از شفافیت در افشای اطلاعات بوده است.
تعداد کدهای معاملاتی صادراتی
تعداد سهامداران به جمعیت کشور ۱۳ درصد است و این نشان می‌دهد که استقبال عموم مردم برای دریافت کُد سهامداری و مشارکت در سرمایه‌گذاری به ویژه سرمایه‌گذاری مولد زیاد است.
تغییر و تحولاتی در تصویب قوانین و مقررات در بورس
در آذر ماه سال ۱۳۸۴ بازنگری قانون بازار اوراق بهادار به سرانجام رسید. پیش از تأسیس سازمان بورس و اوراق بهادار (در سال ۱۳۸۴)، «سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران (سابق)»، هم زمان، عهده‌دار نظارت و عملیات بازار اوراق بهادار ایران بود؛ ولی، با تصویب قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران توسط مجلس شورای اسلامی (۱ آذر ۱۳۸۴) عملیات اجرایی بورس‌ها به بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس ایران، بورس کالای ایران و بورس انرژی (همگی در قالب شرکت سهامی عام) و مسئولیت نظارت بر این بورس ها، نهادهای مالی و اوراق بهادار به شورای عالی بورس و اوراق بهادار و سازمان بورس و اوراق بهادار واگذار شد.
نقطه عطف دیگر بازار سرمایه مربوط به اواخر سال ۱۳۸۹ می شود. از ۱۴ دی ۸۹ امکان انجام معاملات برخط در بازار سرمایه ایران فراهم شد که گام بزرگی در جهت توسعه بازار برداشته شد. از تاریخ تصویب معاملات برخط عرصه برای تمام سرمایه‌گذاران باز شده و امکان ورود آنها به صورت مستقیم به معاملات در بازار سرمایه مهیا شده است. در این سال هم چنین امکان معاملات در بازار آتی بورس کالای ایران فراهم شد و بازار سکه طلای ایران به عنوان یک بازار متشکل در کنار معاملات فیزیکی در کشور مطرح شد.
طراحی ابزارهای نوین اسلامی
در دهه ۹۰، ابتدا شاهد طراحی و ارائه ابزار ارزشمند اختیار فروش تبعی به عنوان ابزاری برای کنترل ریسک سهامداران بودیم. سپس معاملات اختیار معامله (آپشن خرید و فروش) در سال ۱۳۹۵ به عنوان گام جدی در توسعه بازار سرمایه به جمع ابزارهای معاملاتی بورس اضافه شد. در سال ۱۳۹۷ نیز شاهد شروع معاملات آتی شاخصی سهام بودیم که ابزاری ارزشمند محسوب می‌شود و وجود آنها در کنار اختیار معامله‌ها، مجموعه‌ای از ابزار ارزشمند برای مدیریت ریسک در اختیار فعالان بازار سهام قرار داده است. این ابزارها همچنین توانایی کسب منفعت فعالان بازار سرمایه، حتی در وضعیت رکودی بازار سهام را ایجاد کرده‌اند.
عدالت در توزیع از کانال بورس کالا و بورس انرژی
یکی از اهداف والای انقلاب شکوهمند اسلامی، ایجاد عدالت در جای‌جای کشور است و بازار سرمایه در این خصوص نقش بسیار مهمی ایفا کرده است. بورس‌های کالا و انرژی با ایجاد زیرساختی برای عرضه عادلانه بسیاری از محصولات، از مواد و محصولات کشاورزی گرفته تا اشکال مختلف انرژی و …، باعث شده‌اند که از اقشار مختلفی مانند کشاورزان، صنعت‌گران و … حمایت شود و دست بسیاری از واسطه‌ها و سودجویان در تبادلات کالایی کوتاه شود.
سخن آخر
در نهایت باید بیان شود که بازار سرمایه در سال‌های پس از انقلاب اسلامی در جهت ارتقای وضعیت اقتصادی کشور گام‌های بلندی برداشته است. با تداوم تلاش‌ها و ارتقای فرهنگ‌سازی می‌توان نقش بازار سهام در وضعیت اقتصادی را بیش از پیش دید. در مجموع باید توجه داشت، چراغ بازار سهام در دوران بعد از انقلاب با تلاش چشمگیری روشن نگه داشته شده است تا این بازار نوپا با وجود چالش‌ها و مشکلات متعدد، بتواند به مرحله پویای کنونی برسد. با عزم جدی مسئولان برای توسعه بازار سرمایه، در ابعاد مختلف پژوهشی، عملیاتی و نظارتی، چشم‌انداز بسیار روشنی برای بازار سرمایه قابل ترسیم است تا این بستر ارزشمند نقش خود را به عنوان مهم‌ترین کانال تأمین مالی صنایع مختلف کشور، بهبود کارایی تخصیصی و همچنین ایجاد عدالت در حوزه‌های مختلف اقتصادی پررنگ‌تر کند.
*نرگس توانائی، کارشناس بازار سرمایه/منبع: سنا